Middeleeuwen-19e EEUw: een religieus geïnspireerd antisemitisme

In Europa ontstaat het religieus geïnspireerde antisemitisme in de nasleep van de kruistochten. Naast stigmatisatie vanwege hun geloof, worden Joden vanaf dan verantwoordelijk gesteld voor alle ellende in de wereld: epidemieën, natuurrampen, kindermoord en de ontheiliging van hosties. De bevolking kant zich tegen deze zondebokken, vaak opgestookt door de feodale of koninklijke macht. Die ziet daarin een handige manier om de volkswoede op een weerloze minderheid te richten. Van de middeleeuwen tot de moderne tijd worden duizenden Joden op de brandstapel gedood, gedwongen zich te bekeren of hun land te verlaten.

1886-1920: Een nieuwe antisemitische beeldtaal

Aan het einde van de 19e eeuw wordt Europa opgeschrikt door sociale en politieke crisissen. Een nieuwe vorm van politiek antisemitisme sluit aan op het religieus geïnspireerde antisemitisme dat de Joden beschuldigt van alle kwaad: epidemieën, kindermoord, rituele moord of de ontheiliging van hosties. Ondanks het feit dat ze overal ter wereld wonen en aanwezig zijn in alle niveaus van de samenleving, worden ze als tweederangsburgers behandeld. Bovendien hebben Joden geen eigen staat om hen te verdedigen. In de ogen van antisemieten zijn zij de ideale zondebokken.

Terwijl het antisemitisme toeneemt worden propagandisten zich geleidelijk aan bewust van het potentieel van deze anti-Joodse iconografie. Ze nemen bepaalde stereotypen over uit de middeleeuwse christelijke kunst, zoals de figuur van de ‘duivelse Jood’. Die verspreiden ze op grote schaal via hun media. De antisemitische en xenofobe stereotypen veroorzaken een polarisatie tussen bijvoorbeeld de ‘goede’ Belgen (of Fransen, Duitsers, enzovoort) en de Joodse bevolking. Ook al wonen ze al meer dan een millennium in Europa, nog steeds worden ze als vreemd beschouwd.

In deze periode verschijnt het antisemitische beeld bij elke crisis en wint het aan kracht, haat en impact. Zo vinden het Panamaschandaal, de Dreyfusaffaire en de verspreiding van de Protocollen van de Wijzen van Zion een grote weerklank in Europa. De manipulatie van de publieke opinie begint.

1920-1939: Het antisemitische beeld op weg naar de macht

Na de Eerste Wereldoorlog toont het antisemitisme zich openlijker en krachtiger. In de strijd tegen het communisme verandert ‘de Jood’ in een bloeddorstige revolutionair. Hij is als kapitalistische profiteur de oorzaak van de economische crisis. En het christendom ziet hem als grootste vijand in de spirituele crisis. De figuur van de ‘imaginaire Jood’ is toepasbaar op elk verhaal en voor elk publiek.

Het geloof in de echtheid van de Protocollen van de Wijzen van Zion is groter dan ooit. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de kroniek over het Joodse Gevaar van Georges Simenon in de Gazette de Liège.

Sommige staten, vooral in Midden- en Oost-Europa, aanvaarden het antisemitisme als officiële leer. Ze vaardigen discriminerende wetten uit en voeren een antisemitisch beleid. Rassentheoretici geven het antisemitisme een ‘wetenschappelijke’ basis. Volgens hen zijn de Joden radicaal, onherroepelijk en biologisch anders. Zelfs een bekering zal de Joden niet redden.

De verkiezingsoverwinning van Adolf Hitler in 1933 versterkt het raciale en biologische antisemitisme. In Mein Kampf legt Hitler een centrale rol weg voor propaganda. Die moet de fundamentele mythen en waarden van het ‘Germaanse ras’ in de verf zetten. Propaganda dient bovendien om het ‘eigen volk’ op te zwepen en de natie te verbinden. Dit gebeurt door aan te zetten tot haat tegen de Joden en andere groepen. Propaganda verovert de openbare ruimte, de economie en het onderwijs.

Illustraties, vooral in kleur, vormen een ideaal medium om haat te verspreiden. Naast de veelgebruikte postkaarten komt propaganda ook voor geïllustreerde bladen en op affiches die beide in de openbare ruimte aangebracht worden. Propagandisten gebruiken zelfs kinderboeken om de jeugd te beïnvloeden.

1939-1945: Het antisemitische beeld verandert

In 1941 krijgt de oorlog een wereldwijde omvang met de invasie van de Sovjet-Unie, tot dan een bondgenoot van nazi-Duitsland, en de deelname van de Verenigde Staten. De inval in de Sovjet-Unie, het vermeende bastion van de ‘Joods-Bolsjewieken’, vormt het startpunt van de systematische uitroeiing van de Joden in Europa.

De propaganda moet niet langer alleen Jodenhaat in stand houden, maar nu ook hun uitroeiing rechtvaardigen. De boodschap richt zich zowel tot de troepen die hen uitmoorden, als tot de Duitse en de lokale burgerbevolking. De stigmatisering van ‘de communistische Jood’ past in een beleid om de Oost-Europese bevolking voor zich te winnen. Ze wordt ‘bevrijd van het Joods-Bolsjewistische juk’. Zowel in het westen als in het oosten zetten de collaboratieregimes de Joden meer en meer onder druk.

Het antisemitisch discours beschuldigt de Joden ervan de oorlog te hebben uitgelokt, de wereld te willen veroveren, te plunderen en uit te roeien. Het pleit de nazi’s vrij van hun daden en legt de verantwoordelijkheid bij de Joden.

“Ik ben nog altijd een profeet: als de internationale Joodse financiers in en buiten Europa er weer in zouden slagen de volkeren in een wereldoorlog te storten, zal het resultaat geen triomf van de bolsjewieken en de Joden zijn, maar de vernietiging van het Joodse ras in Europa.Adolf Hitler, toespraak op de Reichstag, Berlijn, 30 januari 1939

Eigenlijk gaan de antisemitische voorstellingen niet over de Joden maar over de obsessies van de antisemieten: macht, geld en ‘ras’. De grafische barbaarsheid in het gezicht van ‘de Jood’ toont een radicalisering van het antisemitisme. De Joden worden volledig ontmenselijkt. Dit leidt tot de absolute ontkenning van hun identiteit als mens.